Samsun’un Badırlı Köyü ile Adıyaman’ın Badıllı Köyü
arasındaki ilişkiyi biliyor musunuz? Peki ya kendilerini ‘Kürt’ sayan
Adıyamanlı Badıllıların ‘dedelerinin’ Türkçe konuştuğunu… İşte Oğuzların 24
boyundan birisi olan Beydilliler ve Türk kökenli Kürtlerin hikayesi…
Yaşadığınız ülkenin, yaşadığınız şehrin isminin
nereden geldiğini herkes merak eder... Peki ya yaşadığınız köyün, doğup
büyüdüğünüz mahallenin adının nereden geldiğini hiç merak ettiniz mi? Geçen
hafta OMÜ Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Serkan Şen ile
bu konu üzerine görüşmek için üniversitede buluştuk. Serkan Hoca, dil bilim uzmanı, daha doğrusu
uzmanlık alanları Eski Türk Dili, Tarihi Türk Yazı Dilleri ve Türk Kültür
Tarihi...
Yer Adları
İçin Kitap Hazırlığı
Benim de uzun zamandır düşündüğüm ancak sürekli
"ötelediğin" bu konuyu Serkan Hoca ile görüşme nedenim, kendisinin
geçtiğimiz aylarda Samsun Türk Ocağı'nda benzer bir konferans vermesi oldu. Konferansta Samsun'daki yer adları
ve Türk boyları ilişkisini açıklayan Serkan Hoca, aynı zamanda da bu alanda çok
ama çok değerli bir kitap çalışmasının içinde. İşte hem kitabı hem de yer
adları ile merak edilenleri konuştuğumuz sohbetten notlar…
Türklerin
“İsim Değiştirme” Huyu Yok
Bilinenlerin aksine, Türklerin yerleştikleri coğrafyalarda
"isim değiştirme" huyu olmadığını anlatıyor ilk etapta Serkan Şen ve
doğal olarak da bugüne kadar gelen yer isimlerinin (köyler ağırlıklı) Türk boy
adları ile ilişkisini kuruyor: "Anadolu'da, göz ardı edilen hususlar; Türk
boy adları yer adlarında çok belirgin olarak karşımıza çıkar: Mesela Türk
Anadolu'ya gelir, bakar, eğer bir yerde yerleşim söz konusuysa yada oraya
yerleşenler bir ad verdiyse onu hiç değiştirmez. Türk'ün yer adıyla sıkıntısı
yoktur. Hiç ellememiştir. İstisna şudur, mesela Aksaray'da 'Akkisar' diye bir
telafuz var; bunu tıpkı Müslüman olan gayri müslimler isimlerini değiştirirken
'Sahra'ysa 'Zehra' yapmış gibi, muadil kelimelerle yapılır ya 'Akkisar'a da
'Aksaray' demişler.
İttihat
Dönemine Kadar Değişim Olmamış
Kısacası, Osmanlı döneminde İttihat'a kadar hiç
Türklerin yer adı değiştirmek gibi derdi olmamış. Gelip yerleşmişler. Onların
adıyla devam etmişler. Eğer adı yoksa kendileri vermişler. Bunu gösterecek,
adının Türkçe olarak izah edebildiğimiz unsurların tamamı Türk'tür. İsmi onlar
vermişler ama bu şu demek değildir, adı yabancı olduğu için, burada yaşayanlar
'yabancı'dır anlamına gelmiyor. İzah edemediklerimizin önemli bir kısmı da
Türk'tür. Mübadele neticesinde nüfus gitmiş, tehcirde gitmişler oradaki nüfusta
da bir Türk yapısı söz konusu"
Samsun’da
‘Türk Boy Adları’ Yoğun
Sohbetin ilerleyen bölümünde, özellikle Samsun'da
Türk boy adlarının sıklığına ve günümüze kadar gelişine de değiniyor Serkan
Şen: "Samsun'da dikkati çeken şey
Türk boy adlarından hareketle verilen yüksek düzeyde yerleşim birimi var.
Özellikle köylerde çok. Merkezde pek yok. Orta Asya'dan gelenler, merkezi
tercih etmemişler, pek elverişli bulmamışlar. Orta Asya'da tarım yapamazsınız.
Ne yapacak? Hayvancılık yapacak. Türk geçim tarzı hayvancılıktır. Merkezde
nerede yapacak? Dolayısıyla gelenler, göçü köylerde şekillendirdi.
‘Ahullu’,
‘Ahili Boyu’ndan Geliyor
Anadolu'daki şehir isimlerinde ilçe isimlerinde
yabancı oranı biraz fazladır ama mesele köye geldiğinde Türk isimleri öndedir.
Samsun'da Türk boy adlarından hareketle konulmuş çok yoğun yerleşim birimlerine
rastlıyoruz. Ben dahi bilmiyordum. Ahullu diye köy var. Bu 'Ahullu' nedir
derken, araştırıyorum. 'Ahu-ceylan' ya, oradan gelir deniliyordu. Dil bilim ve
tarihe bakınca mesele şu, adı 'Ahilü',
bu aynı zamanda bir Türk boyunun adı. Kaynaklarda var. Biz kimseyi Türk yapmaya
uğraşmıyoruz. Kaynaklarda bu var. 'Ahili, Ahüllü, Ahulu' diye bir boy varmış.
Anadolu'da birbirinin aynı olan çok sayıda isim var. "Kavak" bir sürü
vardır, "köseli" bir sürü vardır.
Bu bize neyi gösterir biliyor musunuz? Bir boy var, Anadolu'nun değişik
yerlerine yerleşmiş; aynı addan izah edebileceğimiz, farklı coğrafyadaysa aynı
boyun kolları yerleşmiş emektir. Ve bunlar yüzde 90-95 o kişilerle de
akraba"
Göbek Adı
Diye Bildiğimiz Şey Aslında…
Serkan Hoca, Türklerin isim verme süreciyle ilgili
de detaylı bilgiler veriyor. Burada en dikkat çeken ayrıntı ise bizlerin
yüzlerce yıldır uyguladığı "göbek adı" geleneğinin kökenini
anlatıyor... Bilgiler ilginç ve bir o kadar da şaşırtıcı: "Türklerde ad
verme üç aşamadır. Çocuk doğar, o çocuğa geçici bir ad verilir. O ad çocuk
kendini ispatlayana kadar onda kalır. Meşhurdur, Boğaçhan, boğaya yumruğu
çakmıştır onun için adını Dede Korkut 'Boğaçhan' koymuştur. Ama Boğaç
oluşuncaya kadar onun çocukluk adı var.
Birinci Ad,
“Oğlan” Adı
Birinci ad 'oğlan adı', ikinci adı 'er' adı,
yiğitlik gösterecek, boğayı devirecek, bir şey icat edecek, bir meziyeti yada
özelliği olacak... Kaşları çatık olacak, sakalı, bıyığı olmayacak 'köse'
diyecekler. Üçüncüsü de tercihlidir. Devlette görevli iseniz 'ayak' adı denilen
bir addır bu da... Mustafa Kemal Atatürk buna en güzel örnektir. Oğlan adı,
Mustafa; Mustafa Kemal'dir. Savaşa katılır, Gazi olur 'Gazi Mustafa Kemal'
denir, devleti kurduğu için de 'Atatürk' olur. Bu üç aşamadır. Geçici ad
meselesi bizde bir yerde yaşar, nerede? Göbek adı müessesinde yaşar. Göbek
adının dinle falan alakası yoktur, tamamen kültürle alakalıdır. Orta Asya'dan
gelir. Tabi kültür değişince, farklı
şeyler üretilmiş vaziyette.
‘Çakallı’ Tescilli Bir Boy Adıdır
Er adına örnek olarak yine lakaplar gelir.
Anadolu'da köyde herkesin bir lakabı vardır. Niye lakap var? Klasik Türk
toplumunda bazı isimler tekrar eder.
Böyle dallanıp budaklanmamıştır. Yani, köyde onlarca "Ali, Mehmet, Mustafa"
bulursunuz. Bizde isimlerin böylesinde dallanıp budaklanması, Tanzimat’la başlar. Sonra edebi kahramanlarla
batılılaşma maceramız vesaire... Aynı adı taşıyan pek çok zevatı ayırmak için
lakaplar kullanılır. Mesela sizin bir
özelliğiniz "köselik" oluyor, yerleşiyorsunuz bir yere, sizin
soyunuzdan olanlara ne diyorlar 'köse-li'.
Veya adam hayırsızın önde gideni, adama "çakal" diyorlar...
Sizin soyunuza ne diyorlar, Çakallı... Aynen bugünkü "Çakallı" bir
Türk boy adıdır, bu tespiti yapılmış yerlerdendir. Böylelikle bir ip ucu vereyim, sonu 'li-lı'
ile biten bir sıfat, özellik belirten
yer adlarının yüzde 95'i Türk boy adlarındandır.
Köseli Köyü
Her Yerde Var
Bazen Anadolu'nun yerleştiği yer olarak ortaya
çıkar. Köseli'den örnek verelim... Yine Gümüşhane'nin Köse Köyü var orası,
Kösedir mesela oraya yerleşmiş kalınmış oradan dağılmış. Samsun'da da bunu çok
sayıda gözlemleyebiliyoruz. Mesela Toybelen yapmışız eski adı Koymat bu da Türk
boyu. Oymalı, Mahmutlu, Sürmeli, Sofular vesaire...
Adıyamanlı
“Türk” Kökenli “Kürtler”
Bu bize bir şeyi gösteriyor, Karadeniz Türkleşme
sürecini tamamlamış vaziyette. Mesela Badıllı'nın tarihine bakın... Badırlı’ya
Samsun’la ilgili tutulan ilk kayıtlarda 1485 tarihinden başlayarak Bedirlü
biçiminde rastlamak mümkündür. Türk'tür yani. Badırlı ve Bedürlü Osmanlı
döneminde aşiret adlarına denk gelmektedir. Badıllı adıyla anılan konargöçer
Türkmen taifesindendir. Badıllı Türkmenleri Çorum, Diyarbabakır, Sivas, Maraş
gibi bir sürü yerde var. Oğuzların 24 boyundan biri olan 'Beydilli' boyundan
gelir. Çok ilginçtir, Adıyaman'da da
Badıllı var Adıyaman'daki "Badıllılar", "Kürt'üz" diyor...
Ama dedeleri Türkçe biliyor, konuşuyor... Çok ilginç ve çocuklar Türkçe
bilmiyorlar... Bunun gibi çok örnek var"
İsim İsim
Köylerin Adlarını Çıkardı
Serkan Hoca ile sohbetimiz Samsun'daki Türk
boylarından gelen isimlerin hangileri olduğu yönünde devam ediyor ve Serkan
Hoca başta Türk boyları olmak üzere, dini özelliklerden dolayı verilen
isimlerle birlikte Samsun'da tespit edilebilen yerleri isim isim paylaşıyor:
Dini İsimler:
Hüseyinmescit, Ahmetbaba, Ahubaba, Ahulu, Aktekke,
Alanşeyhi, Alidedebölmesi, Bahşi Mh., Bahşioymağı, Başfakı, Bektaş, Dededağı,
Dedeli, Erenköy, Habibfakı, Hacıali, Hacıbattal, Hacıdede, Hacılı, HAcınabi,
Hacınaipli, Hacıoğlu, Halilbaba, İmamlar, İmamlı, İmanalisi, Karaabdal (Valilik
karaaptal demiş), Hüseyinmescit, Mescitli, Paşaşeyh,
Sarıışık(Sarışıh), Sofular, Sofular, Şeyhali,
Şeyhgüven, Şeyhhabil, Şeyhkoyun, Şeyhler, Şeyhli, Şeyhli, Şeyhli (Valilik Şıhlı
demiş), Şeyhören, Şeyhresul, Şeyhsafi, Şeyhulaş, Şıhlı, Tekkekıran, Tekkeköy,
Tekke; dini isimler...
Türk Boy
Adlarını Ve Konar Göçer Yörük Taifesinden İsmini Alan Yerler
Abdulgani Mh./Vezirköprü, Ahmetbey/Terme,
Ahmetsaray/Ladik, Ahulumh/İlkadım, Ahurlu (Valilik Ahırlı)/Kavak,
Akkuzulu/Çarşamba, Aktaş/Ladik, Alibeyli/Çarşamba, Alibeyli/Canik,
Alişar/Asarcık, Allı/Çarşamba, Arımköseli/Bafra, Aşağıturgutlu/Çarşamba,
Aşıklı/Çarşamba, Aydınlı/Vezirköprü, Ayvacık, Ayvalı/Ladik, Ayvalı/Vezirköprü,
Azaklı/Kavak, Badırlı (Ataköy)/İlkadım, Bahşioymağı/Alaçam, Balcalı/Tekkeköy,
Bayındır/Kavak, Bayramlı/Çarşamba, Bektaş/Vezirköprü, Beylerce/Çarşamba,
Bilerce ~ Beylerce (Şenyurt)/Atakum, Boyacılı/Bafra, Boyalı/Havza,
Büyüklü/Tekkeköy, Çakırlar/Atakum, Canikli (Taflan), Celallı/Kavak,
Çal/Vezirköprü, Çakallı/Kavak, Çanakçı/İlkadım, Çanaklı Mahallesi/Vezirköprü,
Çanaklı Terme, Çandır/Ondokuz Mayıs, Çandır/İlkadım, Çayırlı/Kavak,
Çepniler/Ondokuz Mayıs, Çepni/Yakakent, Çerçiler/Çarşamba, Çobanlı/Atakum,
Çulhaoğlu/Asarcık, Dedeli/Bafra, Değirmencili/Kavak, Deliahmetoğlu/Ladik,
Değirmencili/Kavak, Demirci/Kavak/Canik, Demircili/Çarşamba, Doğanca/Bafra,
Dura/Kavak, Dündarlı/Havza, Eğercili/Terme, Elaldı/Vezirköprü,
Elbeği/Vezirköprü, Elifli7Bafra, Elmalı/Vezirköprü, Emenli/Bafra, Emirli/Kavak,
Ereli/Havza, Etyemezli/Terme, Eymir/Havza, Geçmiş/Terme, Germiyan/Kavak,
Gidirli/Havza, Gödekli/Canik, Gökçeli/Çarşamba,
Güder/Vezirköprü, Gündüzlü/Yakakent, Habilli/Alaçam, Hacı İsmail/Canik,
Hacılı/Kavak, Hacılı/Vezirköprü, Halkahavlı/Vezirköprü, Hamzalı Mh./Tekkeköy,
Hançerli/İlkadım, Hayranlı/Vezirköprü, Hüseyinbeyli/Bafra, İdrisli/Kavak,
İğdir/Bafra, İmircik/Vezirköprü, İmircik/Havza, İlyaslı/Bafra, İmamlar/Bafra,
İmamlı/Asarcık, Kabalı/Vezirköprü,
Kadıoğlu/Vezirköprü, Kalaycılı/Bafra, Kamberli/Bafra, Kapaklı İlkadım, Kapaklı
Vezirköprü, Karaaslan Kavak, Karaburç Bafra, Karacalar mh Salıpazarı,
Karacalı/Bafra, Karacaoğlu/Ondokuz Mayıs, Karahalil Havza,
Karahüseyinli/Alaçam, Karaman/Salıpazarı, Karamustafalı/Bafra, Karantu
(Kırantı) Kavak, Karayusuflu Kavak, Karga/Kavak, Kargılı/Tekkeköy,
Karışlar/Tekkeköy, Karlı/Kavak, Karlı/Vezirköprü, Kayalı/Yakakent, Kayaköy
(Kayı Köy) Kavak, Kaygusuz Bafra, Kazancı/Kavak, Kazancılı Ayvacık,
Kerpiçli/Tekkeköy, Kethüda/Kavak, Kethüda (Gürgendağ) İlkadım, Kıran/İlkadım,
Kırgıl/Salıpazarı, Kırma/Vezirköprü, Kıroğlu/Havza, Kısılkiese/Vezirköprü,
Kocalar Salıpazarı, Kocaoğlu/Havza, Koşu/Bafra, Kovalı/Vezirköprü,
Kozansıkı/Kavak, Kozlu/Canik, Kozluca/Havza, Köseli/Kavak, Köseli/Atakum,
Köseli/Bafra, Köseoğlu/Ladik, Kumarlı Bafra, Kumral/Vezirköprü, Kurşunlu/Kavak,
Kurtahmetli/Bafra, Kuşcular/Vezirköprü, Kuşculu/Terme, Kuşçular/Bafra,
Kuşçulu/Bafra, Kuşçulu/İlkadım, Kuyaş/Vezirköprü, Kuyucak Ladik, Lengerli
Bafra, Mahmatlı/Vezirköprü, Mahmutbeyli/Kavak, Mahmutlu/Bafra, Mahmutlu/Kavak,
Mazlumoğlu/Ladik, Melikli/Vezirköprü, Muratlı/Bafra, Muratlı/Terme, Ovacık
Vezirköprü, Ovacık/Bafra, Ozan Bafra, Sakarlı Terme, Salur Ladik,
Sancaklı/Terme, Saraçlı/Çarşamba, Sofular Havza, Sofular Vezirköprü,
Soğanlı/Ladik, Sungurlu/Bafra, Sürmeli Bafra, Şeyhli/Kavak, Şeyhli/Terme,
Tatarkale/Vezirköprü, Tatarlı/Bafra, Tatarmuslu/Kavak, Terzili/Bafra, Toybelen
(Koymat) İlkadım, Toygar, Turgutlu/Çarşamba, Tuzaklı/Bafra, Yamanlı Bafra,
Yavaşbey/Salıpazarı, Yenikaracalı/Çarşamba, Yeniköseli/Bafra,
Yeniömerli/Asarcık, Yörükler/Ondokuz Mayıs, Yukarıkoçlu/Alaçam,
Yumaklı/Ladik"
Yapılardan Ve
Bulundukları Konumlardan İsmini Alan Yerler
Ahmetsaray, Asarcık, Başkonak, Çiftlikköy, Çilhane,
Fener, Hastane, Hisariye, İstasyon, Kışla, Kışlakonak, Köprübaşı, Köprübaşı,
Liman, Mescitli, Rasathane, Saraycık, Saraykent, Sarayköy, Tabakhane, Taşkale,
Taşköprü, Tatarkale, Tekkeköy, Türbe, Üçhanlar, Üçköprü, Vakıfköprü,
Vezirköprü, Yalı, Yenicami
YARIN: Samsun’daki 35 mahallenin
adı nereden geliyor? Küçük bir ‘Toponomi’ çalışması…
/Miraç ÖZTÜRK
26 Nisan 2014
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder