Tüm bu tespitler ışığında Samsun Ahşap Camilerini
irdelemek ve kronoloji oluşturmak mümkündür. İldeki Ahşap Camilerin en erken örnekleri
13.yy. ile 14.yy. arasına yerleştirilebilecek grup olup, bunlar Çarşamba
İlçesindeki Göğceli, Ordu Köyü, Şeyh Habil, Terme İlçesindeki Karacalı, Pazar,
Ayvacık İlçesindeki Gökçeli ve Merkez Camii ile 19 Mayıs İlçesindeki Engiz
Camileridir. Bunlardan Terme Pazar Camii ile Ayvacık Merkez Camii önemli
değişimlerle günümüze ulaşmış, yapıldıkları dönemin mimari ve süsleme
özelliklerini önemli ölçüde yitirmişlerdir. Günümüze ulaşan en eski Ahşap Camii
grubunun Çarşamba ve Terme İlçelerinde yoğunlaşması dikkat çekici olup, dağılım
bölgenin Türk-İslâm iskân tarihiyle paralellik göstermektedir. Bunun yanında
Samsun Büyük Camii, Bafra Büyük Camii ile Vezirköprü, Havza, Kavak İlçe
merkezlerindeki Camilerin büyük bölümünün ilk kuruluşunun Ahşap malzeme ile
Anadolu Selçuklu döneminde gerçekleştiği bilinmektedir. Dönemin Ahşap Mimari
karakterini yansıtan farklı ahşap mimari unsurlarda azda olsa bu dönem izlerini
yakalayabilmek mümkündür. Bu duruma örnek olarak Ahşap Camisi yıkılmış ancak
çokgen planlı Selçuklu Türbeleri geleneğinin ahşap malzemeyle inşa edilmiş
versiyonuna sahip olan Alaçam İlçesi Soğukçam köyü gösterilebilir. Bu örnek
çokgen planlı Selçuklu Türbe Mimarisi Geleneğinin, Anadolu’ nun ücra yerlerinde de tanınıp
sevildiğinin ve iklimsel malzeme ile inşasının denendiğinin göstergesi
niteliğindedir.
Erken Dönem Samsun Ahşap Camilerinin en erken
temsilcisi Selçuklu Dönemi eseri olan Çarşamba İlçesi Göğceli Camii olup,
mimari özelliği, Dentrokronolojik analizlerle desteklenerek 13. yy. başların da
inşa edildiği, Revaklı bölümünün ise 1335 yılında ilave edildiği kesinleşmiştir.
Bu güne birçok değişiklikle ulaşan Caminin aşı boyası Kalem İşi nakışları 15.yy–16.yy.
çini-seramik süslemeleri ile paralellik göstermektedir. Bu da Kalem İşlerinin
Camii inşasından çok sonra yapıldığının göstergesidir. Kalem İşi süslemede
erken grup Camilere Göğceli Camii damgasını vururken, Ahşap Süslemeye aynı ilçedeki Ordu Köyü
Ahşap Camiindeki ahşap oyma, kabartma, çakma, çıtakâri, ajur, Kündekâri
teknikli süsleme unsurları damgasını vurmaktadır. Tacettin Oğullarının
Niksar’da başlayıp Ordu Köyünde devam eden hükümranlıklarının tüm ihtişamı
görülür Ordu Köyü Camiinde. Samsun Ahşap Camileri içerisinde ilk gördüğümde en
fazla etkilendiğim Camii olup, bakımsızlık ve tahribatların önüne geçilebilmesi
için mahallinde köy halkını bilgilendirici çalışmalar yapılmış, konferanslar
verilmiştir. İlk Tespit ve tescil çalışmalarını da benim yaptığım Caminin ilk
kurulduğu alandan taşınarak bugünkü yerine getirildiği bilinmektedir. Köy de
hakim noktada bir kale ile Taceddinoğulları ve Kubadoğullarının aile fertlerine
ait Mezarlarında bulunduğu büyük bir
mezarlık bulunmaktadır. Çarşamba İlçesi Şeyh Habil ve Terme İlçesi
Karacalı Camilerindeki nakış ve kalem işleri büyük oranda tahrip olmuş ve
yenilemelerle özelliğini yitirmiş durumdadır. Şeyh Habil Caminin Selçuklu
geleneğindeki dışa taşıntılı Mihrabının da içe alındığı izlerden anlaşılmaktadır.
Erken örnekleri takiben bunların uzantıları olan
ancak yapıldıkları dönemin mimari süsleme ve zevk anlayışıyla yoğrulan 15.yy.–16.yy.lar
arasına yerleştirilebilecek Ahşap Camiiler varlıklarını gösterirler. Asarcık
İlçesi Gökgöl, Kılavuzlu, Vezirköprü İlçesi Çorakdere, Terme İlçesi Dağdıralı,
Kavak İlçesi Bekdemir ,Tatarmuslu ve Değirmencili Camileri bu grubun İlimizdeki
temsilcileridir. Döneme ve gruba süsleme itibari ile Bekdemir Camii damgasını
vurmaktadır. Dentrokronolojik analiz yapılan Caminin orijinal yerinden
taşındığı, bugünkü yerindeki mevcut haliyle alt bölümün 16.yy. başlarında, üst bölümün
ise 1876 yılında yenilendiği, nakışlarının da bu dönemde yapıldığı bilinse de
yapı ülkemiz genelindeki Ahşap Camilerin en seçkin örneklerindendir. Camii
mihrabı arkasındaki arı kovanından elde edilen balın kuruluşundan beri Caminin
bakımı için vakıf olarak kullanılması Türk Vakıf geleneğinin yöre halkınca
uygulanan ilginç bir örneği olarak karşımıza çıkmaktadır. Mimari kısmen malzeme
olarak değişime uğramış olsa da Gökgöl Camii kendinden söz ettirebilecek yapı
karakterine sahip özelliktedir. Bölgedeki Zaviyeli Ahşap Camilerden orijinal
zaviyesini koruyan tek ahşap camiidir. Terme ilçesindeki Dağdıralı, Asarcıktaki Kılavuzlu Camii ile Kavak İlçesindeki
Tatarmuslu Camileri erken örnekleri takip eden ve aynı geleneğin 15.yy. -
16. yy. lar da inşa edilmiş uzantıları durumundadır. Beylikler ve Osmanlı Dönemi
Mimarisinin özelliklerini taşıyan bu camiiler daha sonra inşa edilmiş olan
Camilerinde öncülüğünü yapmışlardır.
Diğer bir grubu da 17.yy.dan itibaren kendisini
gösteren Ahşap Camiiler oluşturup sayısal olarak en fazla olanıdır. Terme
İlçesi Yukarı söğütlü, Asarcık İlçesi Koşaca, Kavak İlçesi Kasımzâde Sofi Ahmet
Efendi, Ala Gömlek, Karaaslan Camileri bu gruptandır. Yukarı Söğütlü Camii
Kubbesi ile Salı Pazarı İlçesi Ahşap Camilerinin öncüsü niteliğindedir. Koşaca
Camii gerek mimarisi, gerekse süsleme yönünden Bekdemir Caminin daha geç bir
uzantısı durumundadır. Kasımzâde Sofi Ahmet Efendi, Alagömlek ve Karaaslan
Camileri ise Tatarmuslu Caminin uzantıları durumundadır. Bu dönemde Nakış
tezyinatı tamamen batılı sanat akımlarının etkili olduğu rengârenk
naturmortlarıyla Koşaca Camii temsil ederken, muhteşem kapılarıyla ağaç
işçiliğe damgasını Karaaslan Camii vurmaktadır. Yukarı Söğütlü Köyündeki Ağaç
Kubbe Samsun Ahşap Camilerinde hala sevilerek uygulanmakta olan ağaç kubbenin
İl’ deki en erken örneğidir ve yapıldığı dönemde kubbeli olup zaman içinde
değişime uğrayan Anadolu Selçuklu geleneğinde inşa edilmiş Şeyh Habil Camii
örnek alınarak yapılmış olmalıdır. İç mekân düzenlemesi ve süslemelerdeki
benzerlik bu fikri güçlendirmektedir.
Son grubu ağırlıklı olarak 19.yy.–20.yy. yapıları
olan Salıpazarı, Ayvacık, Alaçam, Yakakent, Tekkeköy Camileri oluşturmaktadır.
Genel Mimari kuruluş aynı olsa da detayda farklar kendini hissettirir.
Salıpazarı Ahşap Camilerindeki içten kubbeli, mihrap önü kubbeli yâda tonozlu
olup dıştan kırma çatı ile kapatılmış üst örtünün yerini Ayvacık, Alaçam ve
Yakakent İlçelerinde Tavan Teknesi almaktadır. Salıpazarı ilçesi Yavaş Bey
Caminin ilk kuruluşunun Göğceli Camii ile çağdaş olduğu ancak zaman içinde bu
günkü halini aldığı bilinmektedir.
/Emine YILMAZ
Müze Araştırmacısı-SAMSUN
MAYIS 2010
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder